FORENZIKA U EVROPI

FORENZIKA U EVROPI

Janez Golja, univ.dipl.inž. fizike, vođa Centra za forenzična izpitivanja GPU MUP Republike Slovenije u mirovini, predavač kriminalističke tehnike na Fakultetu za sigurnost Sveučilišta u Mariboru

Sažetak:

Forenzička istraga i mišljenje vještaka ima izuzetno važnu ulogu u sudskom procesu stoga mora biti vjerodostojno i na najvišjem stupnju kvalitete. Da je u Evropi dobro pobrinuto za razvoj i kvalitet forenzičkih ispitivanja je zasluga prije svih Evropske udruge forenzičkih laboratorija ENFSI. Prikazane so djelatnosti ENFSI u cilju obezbeđivanja najvišeg stepena kvaliteta forenzičkih istraga. U okviru Pruemskog sporazuma povezuju se DNK evidencije i evidencije otiska prstiju zemalja EU. Stručnost u oblasti forenzičkih istraga metaka i čahura je u Evropi u prosjeku na veoma niskom nivoju.

Ključne riječi:

forenzika, forenzički dokaz, sudski vještak, ENFSI, Pruemski sporazum Forenzičke istrage i forenzički dokaz

Forenzičke (sudske) nauke ili forenzika nisu posebne nauke, već je to, ukratko rečeno, upotreba tradicionalnih nauka i znanja u pravnim stvarima. Tako su npr. poznati forenzička hemija, forenzička biologija, forenzička ili sudska medicina, forenzička odontologija, forenzička psihijatrija i psiho-fiziologija, forenzičko inženjerstvo, forenzičko računovodstvo, forenzička informaciona tehnologija, itd. Kada je sudu ili tužilaštvu za utvrđivanje ili procjenu neke značajne činjenice potrebno mišljenje nekoga ko posjeduje potrebno znanje, određuje se vještačenje, koje se povjerava odgovarajućoj instituciji ili pojedincu koji se smatra stručnjakom u određenoj oblasti djelatnosti. Stručnjaci koji izdaju mišljenja o vještačenju su vještaci. To mogu da budu sudski vještaci, koji su pod stalnom zakletvom i nalaze se u imeniku sudskih vještaka, a mogu i da se odrede kao vještaci samo za konkretan slučaj. Obavljanje pretraga i izdavanje mišljenja u vještačenju za potrebe pravosuđa, obično nije njihova osnovna djelatnost. Sudski vještak nije takođe ni zvanje. Ali to ne važi za oblast kriminalističko-tehničkih

Izuzetan razvoj u oblasti prirodnih nauka i kompjuterske tehnologije - a razvoj još nije završen - uticao je i na forenzičke istrage. Danas smo u stanju identifikovati nanogramsku količinu materije ili odrediti DNK profil u biološkom tragu ljudskog izvora koji se sastoji od samo nekolicine ćelija. To su tragovi koje čovjek svugdje ostavlja. Praktično, ne postoji više mjesto krivičnog djela na kojem prilikom istrage ne bismo pronašli biološke ili neke druge materijalne tragove koji su ostali za počiniocem, a koje su u forenzičkoj laboratoriji sposobni identifikovati i time, u najmanju ruku, dokazati njegovu povezanost sa krivičnim djelom. To je i razlog zbog kojeg je forenzika u toku posljednjih godina postala tako značajna za policijsku istragu, kao i za sudski proces. Nalazi forenzičkih istraga obrazloženi na način razumljiv i laicima, zovu se forenzički dokaz. U demokratskim društvenim sistemima, sa nezavisnim sudstvom, forenzički dokaz je nepogrešiv za uspješan i pošten sudski proces. U mnogim slučajevima on odlučujuće utiče na to da li će okrivljeni biti proglašen krivim ili nevinim, kao i na visinu kazne. Zbog te izuzetno značajne uloge u sudskom procesu, forenzički dokaz mora da bude vjerodostojan i sa najvišim stepenom kvaliteta. 

istraga, odnosno za takozvano kriminalističko-tehničko vještačenje. Kriminalističko-tehničke istrage, za koje se u posljednje vrijeme koristi izraz forenzičke istrage, su identifikacija i što veća individualizacija materija, kao što su krv, kosa, dlake i drugi biološki tragovi ljudskog izvora, vlakna, staklo, zemlja, droge, eksplozivi, boje, lakovi, druge organske i anorganske materije, pretrage i identifikacija tragova papilarnih linija, obuće, oružja i alata te pretrage rukopisa i sumnjivih dokumenata. Posebnost tih istraga je u tome što se većina njih obavlja u vezi sa otkrivanjem i istragom krivičnih dijela, to jest najprije za potrebe policije i tužilaštva, a tek kasnije za izvođenje dokaza u sudskom procesu, što je obično na raspolaganju malo materije za istragu i što je uzorak često kontaminiran. Istragom tog tipa mogu se zato stručno baviti samo stručnjaci koji su specijalno obučeni u specijalizovanim laboratorijama, koje se zovu forenzičke laboratorije, pomoću specifičnih analitičkih metoda i instrumentalnih tehnika. Za stručnjake zaposlene u forenzičkim laboratorijama obavljanje forenzičkih istraga predstavlja njihovu osnovnu djelatnost. Ukoliko se u vezi s nalazima vještačenja pozivaju na sudsku raspravu, oni nastupaju kao sudski vještaci. Neki od njih se već nalaze u imeniku sudskih vještaka.

Evropska udruga forenzičkih laboratorija ENFSI

U Evropi je dobro pobrinuto za kvalitet i razvoj na području forenzičnih istraga, što je zasluga prije svih Evropske udruge forenzičkih laboratorija ENFSI (European Network of Forensic Science Institutes). ENFSI je osnovan 1995. godine u cilju obezbjeđivanja razvoja i najvišeg stepena kvaliteta forenzičkih istraga na teritoriji Evrope. Prilikom osnivanja ENFSI broj članova je iznosio 24 forenzičkih laboratorija iz 13 zemalja Evropske unije, Norveške, Švajcarske, Rusije i Slovenije, a u početku 2010. godine udružuje 58 forenzičkih laboratorija iz 33 evropske države. Težnja za ranije spomenutim ciljem, koja je i zapisana u statutu ENFSI, predstavlja njegov najvažniji zadatak i u današnje vrijeme.

U okviru ENFSI djeluje 16 ekspertnih radnih grupa u kojima učestvuju stručnjaci za određenu oblast forenzičkih istraga. To su radne grupe Mjesto događaja, Digitalna fotografija, Otisci prstiju, Tragovi alata i obuće, Vatreno oružje, DNA, Droge, Vlakna, Požari i eksplozije izazvane gasom, Eksplozivi, Forenzička fonetika, Rukopisi, Dokumenta, Automobilski lakovi, Istraga drumskih saobraćajnih nesreća i forenzička informaciona tehnologija. Članstvo ENFSI ne obuhvata sudsko-medicinske laboratorije, a ne postoji ni radna grupa za tu forenzičku djelatnost. Uostalom, nema ni nikakve potrebe za tim, pošto sudsko-medicinski stručnjaci rade u svojim udruženjima koja postoje duže vremena od ENFSI. Na sastancima radnih grupa susreću se vrhunski forenzički stručnjaci koji razmjenjuju podatke i mišljenja o metodama istrage i instrumentalnim tehnikama, međusobno ih harmonizuju i standardizuju te na taj način unapređuju stručnost i kvalitet usluga. Oni takođe predstavljaju zanimljive slučajeve, spremaju uputstva za osiguranje tragova, programe obezbjeđivanja kvaliteta i programe obuke, organizuju testiranje stručnosti i usaglašavaju istraživačku djelatnost. ENFSI organizuje i jednodnevne seminare namijenjene određenom problemu u vezi sa forenzikom. ENFSI unapređuje razvoj svih evropskih forenzičkih laboratorija i pojedinih forenzičkih stručnjaka, a ne samo članova ENFSI. U tu svrhu svake tri godine organizuje simpozijum iz oblasti forenzičkih istraga pod imenom Evropska akademija za forenzičke nauke, u kojem učestvuju forenzički stručnjaci iz čitavog svijeta.

Izvanredno važnu ulogu u razvoju forenzike u Evropi ima Stalni komitet za kvalitet i obuku pri ENFSI. U okviru projekta CAP (Competence Assurance Project) 2004. godine bili su razvijeni standardi rada stručnjaka koji se bave forenzičkim istragama. Standardi pokrivaju cjelokupan forenzički proces, od dolaska policije na mjesto događaja, istrage na licu mjesta, laboratorijske pretrage, tumačenja nalaza pretraga i pisanja mišljenja, do

Evropska komisija je u dokumentu poslatom Evropskom parlamentu i Savjetu Evrope maja 2004. godine, među ostalim, napisala da forenzičke laboratorije trebaju u prihvatljivom vremenskom periodu da uvedu programe za obezbjeđivanje kvaliteta forenzičkih istraga i pribave akreditaciju prema standardima EN ISO/IEC 17025 i EN ISO/IEC 17020 koji su podesni za oblast forenzike. Akreditacija je, naime, dokaz stručnosti rada neke institucije i najvišeg stepena kvaliteta – izvrsnosti njenih usluga ili proizvoda. Po isteku perioda koji ne smije da bude duži od nekoliko godina, policija, a naročito organi pravosuđa, moraju da sarađuju isključivo sa akreditovanim laboratorijama. Akreditacija je takođe jedan od uslova za članstvo u ENFSI. Standard EN ISO/IEC 17025 propisuje menadžerske i tehničke poslove. Prvi regulišu oblast organizacije i rukovođenje, sistem obezbjeđivanja kvaliteta, kontrolu dokumentacije, nabavku aparatura i njihovo održavanje, nabavku potrošnog materijala, usluge za klijente, postupak u vezi sa žalbama, kontrolu laboratorijskih pretraga, uklanjanje eventualnih nepravilnosti, preventivnu djelatnost i interni nadzor. Tehnički poslovi se odnose na pitanja kadrova, propisuju prostorne uslove, analitičke i kalibracione metode, uključujući uzorkovanje, instrumentalnu i drugu laboratorijsku opremu, praćenje pretraga, obezbjeđivanje kvaliteta istraga i podnošenje nalaza pretraga. Krajem 2008. godine ENFSI je imao 31 laboratoriju sa akreditacijom prema standardu ISO 17025, 2 prema ISO 17020

Jedan od strateških ciljeva ENFSI je i akreditacija grupa koje obavljaju uviđaj na mjestu krivičnog djela. Stalni komitet za kvalitet i obuku pri ENFSI je u saradnji sa radnom grupom eksperata Mjesto događaja i Evropskom akreditacijom pripremio uputstvo na kakav način se standard EN ISO/IEC 17020 smisaono primijenjuje u pretrazi mjesta događaja. Rad u skladu sa tim standardom ne dopušta sumnju u vjerodostojnost eventualnih materijalnih dokaza obezbjeđenih prilikom uviđaja. U vezi sa mjestom događaja sprovode se još dvije istražne radnje. To su: primjena digitalne tehnologije prilikom dokumentiranja mjesta događaja ili njegove rekonstrukcije i razvoj mobilne forenzičke laboratorije, odnosno laboratorije na čipu. Mobilna laboratorija će već prilikom samog uviđaja omogućiti forenzičke istrage i identifikaciju različitih tragova (DNK, droge, eksploziv, CBRN, itd.). ENFSI 2010 počinje sa projektom Monopoly – Proširenje kvaliteta forenzičkih istraga u Evropi, koji finansira Evropska komisija i za njega je rezervisala 500.000 EUR. Projekt se sastoji od 7 potprojekata u kojem će učestvovati 35 stručnjaka iz 17 ENFSI forenzičkih laboratorija. Jedan od potprojekata se zove Flying Mentors i predstavlja pomoć akreditovanih laboratorija ENFSI neakreditovanim laboratorijama u procesu akreditacije.

U strateškom planu ENFSI za period 2008 – 2011 su, pored akreditacije forenzičkih laboratorija i grupa koje obavljaju uviđaje, predviđeni i drugi zadaci: uspostavljanje metoda ocjenjivanja osposobljenosti forenzičkih stručnjaka i kriminalističkih tehničara te uvođenje evropskog sistema certifikovanja, obrazovanje i obuka sudija, tužilaca, advokata i policajaca (ENFSI projekt FORJUST), saradnja u oblasti nauke i razmjena forenzičkih podataka širom Evrope, zajednički istraživački – razvojni projekti, među njima već spomenuta laboratorija na čipu, unapređivanje razmjene novih forenzičkih tehnologija i postupaka među stručnjacima u forenzičkim laboratorijama, uspostavljanje panevropskih forenzičkih zbirki. Već postoje Evropska zbirka automobilskih lakova i Ekstazi logo zbirka, forenzički centri izuzetnosti, osnivanje međunarodnih forenzičkih ekipa za slučaj katastrofe ili terorističkog napada. ENFSI sarađuje sa srodnim udruženjima ASCLD (American Society of Crime Laboratory Directors, SMANZFL (Senior Managers of Australian and New Zealand Forensic Laboratories), AICEF ( Academia Iberoamericana de Criminalistica y Estudios Forenses) i AAFS (American Academy of Forensic Sciences), sa Interpolom te različitim institucijama Evropske unije, kao što su to Europol, Eurojust, Generalni direktorat Evropske komisije za pravosuđe, slobodu i bezbjednost,

ENFSI svake godine organizuje radionicu FORSTAT čiji cilj je obuka forenzičkih stručnjaka za statističku procjenu dokaza.

njegovog predstavljanja na glavnoj raspravi. Radi se o opštim profesionalnim standardima i standardima ličnosti koji su upotrebljivi u svim forenzičkim disciplinama i svim kaznenim sistemima pravosuđa. Standardi propisuju šta moraju forenzici uraditi i razumjeti, ali ne propisuju kako to treba da urade. Za sve vrste vještačenja je pogotovo upotrebljiv standard koji propisuje kako treba pripremiti završno mišljenje i kako mora vještak predstaviti mišljenje na glavnoj sudskoj raspravi. 2005. godine je u okviru istog projekta bio izrađen etički kodeks i sve forenzičke laboratorije, kao i članovi ENFSI, su se obavezali da će ga poštovati. Naime, nije dovoljno da forenzički stručnjak u detalje poznaje struku i da su njegovi proizvodi od najvišeg kvaliteta, on uvijek mora da radi i u skladu sa etikom. Etični kodeks je namijenjen svim evropskim forenzičkim stručnjacima i vještacima bez obzira na struku i bez obzira na to u kojoj instituciji rade, odnosno djeluju samostalno. U Stalnom komitetu za kvalitet i obuku ENFSI–a su pripremili i više dokumenata za forenzičke laboratorije i radne grupe eksperata. Među njima su Uputstvo za vođenje različitih zbirki i evidencija podataka, Uputstvo za pripremu i sprovođenje ispitivanja stručnosti, Uputstvo za vođenje predmeta u forenzičkoj laboratoriji, Uputstvo za forenzičke istrage u oblasti digitalne tehnologije, itd. prema ISO 9001 i 2 prema nekom drugom, vjerovatno nacionalnom standardu. Ostale ENFSI laboratorije su planirale akreditaciju u periodu od 2009 i 2010. EA (European co-operation for Accreditation), BIPM (Bureau International des Poids et Mesures) i CEPOL (European Police Collige). Saradnja sa spomenutim evropskim institucijama je nepogrešiva zbog finansijske i stručne pomoći koju te institucije namijenjuju za razvoj forenzičke nauke.

Pruemski sporazum

U cilju što uspješnije borbe protiv terorizma, sedam zemalja Evropske unije (Austrija, Belgija, Francuska, Njemačka, Luksemburg, Holandija i Španija) je 2005. godine u gradu Pruem potpisalo sporazum koji, među ostalim, omogućuje i razmjenu DNK-profila i otisaka prstiju. Svakoj državi potpisnici sporazuma omogućen je pristup evidenciji DNK i evidenciji otisaka prstiju svih drugih država potpisnica sporazuma. Pruemski sporazum je nakon donošenja odluke Savjeta Evropske unije 2008. godine postao evropski zakon. Svaka država Evropske unije mora zato uspostaviti evidenciju DNK i pripremiti posebne pravne propise koji će regulisati njeno vođenje. Do aprila 2010 su se već povezale DNK- evidencije Austrije, Njemačke, Španije, Luksemburga, Slovenije, Finske, Bugarske, Rumunije, Francuske i Holandije. Razmjena DNK-profila tragova teče svaki dan, broj identifikacija bioloških tragova ljudskog izvora i time počinilaca krivičnih djela je mnogo veći od očekivanog. Ovdje je takođe značajnu ulogu odigrao ENFSI. ENFSI-set mjesta u molekuli DNK, koje treba da sadrži DNK-profil, postao je evropski standardni set, a radna grupa eksperata za DNK u ENFSI pripremila je uputstvo za vođenje evidencije DNK. 2009 su se povezale evidencije otisaka prstiju - povezani su i kompjuterski sistemi AFIS - Austrije, Njemačke, Luksemburga i Slovenije.

ENFSI test stručnosti

Na kraju ovog izlaganja predstaviću vam i rezultate ispitivanja stručnosti koje je organizovala ENFSI radna grupa eksperata Vatreno oružje 2005. godine. Za potrebe ispitivanja pripremili su 8 setova, u svakom od njih bila su po 3 metka, i 7 setova, u svakom od njih bila su po 3 čahure. Trebalo je utvrditi da li su meci, odnosno čahure iz istog seta bili ispaljeni iz jednog ili iz dva vatrena oružja. U ispitivanju je učestvovalo 60 ispitivača tragova oružja. Samo 12 ili 20% svih učesnika testiranja je odgovorilo pravilno za sve setove, 13 učesnika je učinilo po 1 grešku, 15 učesnika po 2 greške, 12 učesnika po 3 greške, 3 učesnika po 4 greške i 5 učesnika više od 4 greš

ljanje metoda procjene osposobljenosti forenzičkih stručnjaka i uvođenje sistema certifikovanja za sve oblasti forenzičkih istraga su neophodno potrebni.

ke. Najveći broj grešaka je bio 8! Testiranje je pokazalo da je stručnost u oblasti forenzičkih istraga metaka i čahura u Evropi u prosjeku na veoma niskom nivou. Rješenje problema je u obuci i kontroli kvaliteta. Uspostav

Literatura:

1.

Golja, J. (2004). Kriminalističnotehnično izvedenstvo v Evropi in v Sloveniji. Dnevi varstvoslovja – zbornik, povzetek 98

2.

Golja, J. (2007). Kriminalističnotehnični dokaz. Posvet dokazovanje v težkih primerih, UNI Maribor. Maribor

3.

ENFSI project (2003). QC-CAP-003. Performance Based Standards for Forensic Science Practitioners

4. ENFSI

project (2005). BRD-GEN-003. Code of Conduct

5.

ENFSI Strategic plan 2008-2011 (2008)

6.

ENFSI DNA Working Group (2010). DNA-Data Management, Rewiew and Recommendations

7.

Wenz, W. (2007). Unexpected Results/Drawing the Conclusions of the Pilot proficiency Test on Firearms Identification (FAID2005). Riga

Internet:

1.

http://www.enfsi.eu/

2.

http://www.edri.org/edrigram/number5.12//pruem-treaty-eu 3. http://www.schengen.mira.gov.r